29 Kasım 2010 Pazartesi

Kokulu bezelye çiçeği (lathyrus odoratus) bir tur murdumuk

uçuk pembe olan Janet Scott,

Bu sefer size gönlümü çelen başka bir, tek yıllık, hoş kokulu, ilginç bir çiçekten bahsedeceğim. Kendisiyle tanışmamız pazarda gerçekleşti. Demet demet neredeyse her renkten unutulmaz kokusuyla kayıtsız kalmak ne mümkün. Çiçeğin Türkçe adından emin değilim yanlışım varsa şimdiden affola. Düzeltir hele de yerel adlarını bildirirseniz hemen posta eklenecektir.  İsmi için  dünya bitki isimleri sözlüğünden yararlanılmıştır. Fransızca adını tam olarak çevirirsek bu anlama gelmesi de sağlaması. Lathyrus wikispecis'te murdumuk olarak cevrilmis bazi yerlerde kokulu bezelye ciceginin adi itirsahi yada nazende cicegi olarak geciyor tam isminden emin degilim.Agaclar veri tabani da Turkce isimlerini ayni sekilde yazmis.
Kokulu bezelye çiçeği geniş baklagiller ailesine ve Lathyrus türüne ait  bir çicektir. Diğer türleri için buraya müracaat. Bir bitki eğer tohumlarını uzunca bir kesenin(kapsülün) içinde saklıyorsa baklagiller ailesi mensubu demektir. Akrabaları yine pek sevdiğimiz mor salkım, akasya ve katır tırnağı ile fasulye ve bezelye çesitleri. Fransızca ve muhtemelen Türkçe adını  çiçekleri çok benzediğinden ve çok güzel koktuğundan kokulu bezelye çiçeği olarak almış. Fransızca. pois de senteur, ya da gesse odorante, Ingilizce: sweet pea, Almanca: Duftende Platterbse
Scarlett
Kökeni Girit ve Sicilya adaları yani Akdeniz, Türkiye'ye yakınlığı da düşünülürse,  Güney Sahillerin'de yetişmektedir diye düşünüyorum. Ancak ben hiç görmedim, duyanınız, bileniniz varsa hikayelerini beklerim. Bir bitki ne zaman Avrupa sınırlarından içeri sokuluyor artık hikayesi soyu sopu kontrol altına alınıyor. 17. yüzyıldan kalma elyazmalarında yabani bezelye çiçeğinin illüstürasyonlarına rastlanmakta ise de bahçelerde yetiştirilmeye başlaması 19.yüzyılı buluyor. 1699'da Italyan bir keşiş tarafindan tohumları İngiltere ve Hollanda'ya yollanıyor. İlk örnekleri kahverengi/mor arası bir renk ve yoğun hoş kokulu. Mütevazi,  uzaktan bakınca bu minik çiçeklerin bu kadar güçlü bir koku yayacağını tahmin edemezsiniz. 1870'de Henry Heckford artık kendi adıyla anılan nispeten büyük çiçekli türlerini elde edip satmaya baslamış. Bu zamandan beri surekli yeni çeşitleriyle sevenlerinin karşısına çıkıyor, renk skalası çok geniş ve çeşitli boylarda yüz kadar turu var ancak sarı turunu elde edememişler.

Lilac Ripple

Due Salmon


Kömürcü arısı iştahla emiyor, göründüğü kadar korkunç değildir 5 cm ulaşabilse de sakin bir arıdır.
Tırmanıcı bitkilerden, aynı fasulye gibi desteklenerek sarılması kolaylaştırılmalıdır. Örneğin küçük ağaççıkları dibine ekilirse komşusunu rahatsız etmeden büyür, güzel kokulu çiceklerini açar. Yetiştirilmesi kolaydır. Her türlü toprakta yetişir. Kökleri derinlere gittiğinden, az topraklı saksılarda zorlanır. Güneşi kucaklamayı sever, sert rüzgarla narin tomurcuklarına zarar verebilir. Çiçek buketleri için idealdir. Tozlaşmayı sağlayan böcekler ve özellikle arıları kendisine çektiğinden sebze bahçelerinde kullanılabilir.
Lilac Ripple, Midnight ve beyaz olan Cream Southbourne

 Tohumlari irice olduğundan 40 cm aralıklarla direk toprağa ilkbahar başında ekilebilir. Bazı kaynaklarda soğuk serada saksıya ekip kış bitince direk toprağa şaşırtmaca yapılabileceği yazıyor ise de benim deneyimime göre  ilkbaharda ekilen tohumlar sorunsuz gelişip bolca çiçek açmıştır. Tohumları tüm benzer sert kabuklular gibi zor çimlenir. Ya sabredip beklersiniz ancak bu durumda toprağın nemini iyi ayarlamanız gerekir yoksa tohumlar çürüyebilir. Yada sert kabuklular için önerilen üç islemden birini uygularsınız. Birinci seçenek tohumları bir gece ılık suda bekletmek. Ikinci yöntem ince bir zımpara ile hafifçe üstünden geçerek suyun tohuma girmesini kolaylaştırmak. Üçüncü yöntemde maket bıçağı ile tohumun kabuğuna çentik atıp ekmek öneriliyor size uygun yöntemi seçebilirsiniz. Ben direk ekmiştim kayıpsız hepsi çimlendi. Ancak bu yaz bana Nalan'cığım tarafından, uzun zamandır aradığım, binbir zorlukla elde edilen Sellukam Zulfu aruz Vigna caracalla tohumları yollandı. Bende Asortik Krep'in bloğunda nasıl çimlendirilmesi yazmasına rağmen, ne eksem nasıl olsa çıkıyor diye ukalalık edip direk toprağa ektim. Gerçi yaz başlamıştı biraz da geç kalmıştık hiç çimlenmediler, hala üzülüyorum. Elinizde nadir bulunan iki tohumcuk varsa biraz ozeni kesinlikle hakediyor, kurallarına uyun. Bu kendine guvenin nedeni hediye gelen buketlerden kopardığım ve ektiğim karanfil saplarının tutması ve çiçeklenmesi aynı şekilde kereviz, havuç ayıklanmış tepelerini toprağa ekince tutmasıydı ki ne kadar bos oldugunu selluka bana ogretti. 
 Toprağa ekilen tohum çimlendikten ve 10 cm boyuna gelince tepesindeki ana sürgünü tırnağınızla ucundan koparın. Bu işlem bitkinin köklerini güçlendireceği gibi yanlardan surgunler vermesini de sağlayacaktır. Bitki uygun büyüklüğe gelince sarılması için yan tarafına destek sağlayın çünkü boyu 2 metrelere varabiliyor. 30/40 cm aşmayan cüce türleri de mevcut adı Lathyrus vernus. Bitkinin diğer çeşitleri için adres. Bitkinin sarılıcı uçlarını kesebilirsiniz, bu işlem bitkinin tüm gücünü büyümeye ve çiçek açmaya vermesine yarayacaktır. Aynı şekilde çiçek açmaya başladıktan sonra tohum vermesine izin vermeyin, solmakta olan çiçekleri sürekli kesin yoksa çiçek açması duracak tüm gücünü tohum yapmaya harcayacaktır.
 Hiç bir faydası olmayan bir çiçekmiş der gibisiniz. Yapilan Çalışmalarda bitkinin içinde bulunan beta-aminopropionitrile maddesinin yanık ve yaralarda derinin büzüşüp iz bırakmasını engellemek için kullanılması deneyleri olumlu sonuçlar vermiş. Çalısmalar henüz deneme aşamasında ancak derinin büzüşmesini engellemek için kullanılan sıkı bandajların yerini belki birgün bu bitkiyle yapılan jeller alacak. Ayrıntılı açıklama için sizi buraya yönlendiriyorum. Ancak dikkat tohumları zehirlidir, hatta bitki ile eldivensiz çalışmayın diyorlar.
Bu kokusuz yabani guzelin adı Lathyrus Latifolius
 Bu arkadaşın adı Lathyrus Latifolius( Latife çiçeği olsun adı derim) yabani bir cins ve kokusuz bizim kokulu bezelye çiçeğinin atalarından. Bir dalın üzerinde 12 çiçek yer alıp hepsi aynı anda açıyor. Diğer kokulu türler genellikle bir sap uzerinde 4 tane çiçeğe sahip olup birer birer açılırlar. Diğer bir fark tohum keselerinde ilk türün uzunca bir kesesi olur ve içindeki tohumlar hafif basik gri, kahve rengidir. Kokulu bezelye çiçeği tohumları yusyuvarlak ve siyah olup, kesesi tüylüdür. Kimbilir belki birgün gelen bir mektubun icinden iki tane Lathyrus tuberesus tohumu, keciboynuzları ve kurutulmuş ginko biloba yaprağı  arkadaslığında sizin eve de ugrayabilir.


Yabani çiçeğin tohum kesesi
                              
Kokulu bezelye çiçeğinin tohum kesesi

Solda KBÇ sagdaki tohumlar yabani olana ait

Düşmanları;Minik bitler bu bitkiyi cok sever. Uğur böcekleri ile bu sorunu çözebilirsiniz. Kuşlar özellikle serçeler, baştankaralar, kara tavuklar çiçeklerini yemeği sever. Gerçekten bu güzelliği görmek yerine kuşları uzaklaştırmak isterseniz Korkuluk yapabilirsiniz. Yonca sever bir böceğin yayacağı parazitler bu çiçeği öldürebilir o yüzden yakınlarında var olan yoncaları sökebilirsiniz. Fareler bitkinin tohumlarını yemeye bayılır eh bu da doğaya hediyemiz olsun diyebilir yada bir kedi edinebilirsiniz. Olmazsa benimkini yada Akbulut'u ödünç alabilirsiniz. Tabi ki  salyangoz ve sümüklüböceklerde genç sürgünleri pek sever. Onları toprağa gömeceğiniz bir kaba koyacağınız bira ile yakalayabileceğiniz gibi bakır çemberlerle bitkinin etrafını sarmalayabilirsiniz ancak bitkiye değmesinler. Kahve telvesini bitkinin etrafına yayabilirsiniz. Ya da benim gibi kendi haline birakip gözle gördüğünü hayvancıklari yan bahçeye uçurabilirsiniz. Aslında ben bahçeye çokta müdahale etme yanlısı değilim doğanın vardır bir bildiği diyerek. Fazla sulama yada yapraklarin yoğun neme maruz kalmasi bazı hastaliklara yol açabiliyor. Örneğin gövde ve yapraklar pudra gibi beyazlaşabiliyor bunun nedeni mantarlar. Kesinlikle mantar ilaçlarına başvurmayın, bir işe yaramayacağı gibi toprağı  ve çevreyi kirletecektir. Doğal solüsyonlarla sarımsak gibi olumlu sonuç alabilirsiniz ve iyisi hastalık başladığında sapı kesip atmak böylece geri kalan bitki sağlıkla gelişir.


Kaynaklar.1-Plant for the future, 1-http://www.pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Lathyrus odoratus
2-Tele botanica, http://www.tela-botanica.org/eflore/BDNFF/4.02/nn/37979
3-faune et Flora, http://www.faune-flore.be/fleurs_belgique/identification_fleur_pois_de_senteur.htm
4-The guardian, http://www.guardian.co.uk/technology/2008/jul/31/researchanddevelopment
5-Multilingual plant names database, http://www.plantnames.unimelb.edu.au/Sorting/sitemap.html
6-Jardin info, http://www.aujardin.info/plantes/pois_senteur.php

21 yorum:

hindiba dedi ki...

Aklim karisti! Cünkü bitkinin genel görünümü, tohum kesesi ve tohumlar senin yabani dedigine de cok benziyor. Benim gördügüm hangi türdü artik gercekten bilmiyorum! Kokulu olanin kirmizisi da ilgincmis.

Asortik Krep dedi ki...

Akdeniz taraflarında yetiştiğini biliyorum,gördüm de ama nerede hatırlamıyorum.Bende yok, tekrar bulursam fotoğrafını çekerim.

beste dedi ki...

Evren-senin yolladigin tur nispeten yuksek yerlerde yetisen (daglar vs) ve ender rastlanan bir turmus okuduklarima gore ve evet cok benziyorlar emin olmak icin ikisinden de yetistirip karsilastirmak lazim. Bu yaza artik umarim.
Asortik krep-Kesin yetsisiyordur komsudan kimse getirmese tohumu kuslar getirir:) lokalize edebilseydik iyi olurdu.

beste dedi ki...

Evren-Tubives'e bakinca senin cicegin 1000-2000 metreler arasinda goruldugunu ve Turkiye'de karasal anadolu yani agri, ankara, erzurum, hakkari, kars, van'da goruldugu bilgi olarak kaydedilmis.Benim turden bir diger farki cok yillik olmasi.
http://wwweski.tubitak.gov.tr/tubives/index.php?com=11700&taxa=cins&value=Lathyrus
odoratus kaydi yapilmamis Turkiye'de yok diye varsaymalimiyiz emin degilim.

Mark Willis dedi ki...

I can't read the Turkish words, but I can appreciate the "international" significance of your amazing pictures!

beste dedi ki...

Thanks Mark, what a nice comment to make:) cheers

Berceste dedi ki...

Mark, I suggest Google Translator. Could not say perfect but gives general idea.

Eliza dedi ki...

I can almost smell the sweet peas in your photos and I love how they have such tiny round seeds! Thanks for sharing.

Berceste dedi ki...

Ve Besteee, rahatça baştan sona okumak için geciktim... Fotoğraflar çok güzel. Katmerlisinden, renklerine, herşey var burada.
Sweet pea ile İngiltere'de tanıştım. Bir arkadaşım göstermeseydi de muhtemelen farkına varamayacaktım. Hep yenilip yenilmediğini, neden sweetpea denildiğini merak etmişimdir :)Sumuklubocek savan yontemleri komşu teyzelere söylemem lazım. Onlardan birisi de komşu bahçeye atarken, komşusunun başına uçuvermiş. Sitede anlatıp duruyorlar, kadıncağızın adı çıktı böcekçiye :P Ben de hep merak ettim, o böcükler geri gelmiyorlar mı? Toplu imha ya da topluca uzaklaştırmak daha doğru olmaz mı diye. Benim yenilecek çok fazla bitkim olmadığı için ellemiyordum İngiltere'de iken.

Şimdi gidip Esra'ya(Anne ve Bebisi) haber edeyim, en son onunla bu çiçeğin kulaklarını çınlatmıştık. Şimdi bütün türleri ile karşımızda!

nalan dedi ki...

ne kadar zarif çiçekler ve gerçekten tahmin etmezdim dediğin kadar güçlü kokuları olduğunu.
merak ettim şimdi :)

Patty dedi ki...

I wish I could read what you say, but I loved the photos and seeing the sweet pea in red. Also I am a huge fan of dry stacked stone walls. The wall in your photos is gorgeous.

hindiba dedi ki...

Beste, bu iyi bir ipucu iste. Benim gördügüm cok yillik gibiydi gercekten. Ama son kardan sonraki durumuna da bir bakmaliyim. TUBIVES sifremi unutmusum, oraya bakamadim.

Pinar dedi ki...

Beste, murdumukle (dedigin gibi, ayni aileden herhalde) ben ilk burada karsilastim. Corbada ve dolmalarda kullaniliyor. Cok lezzetli ve de bir o kadar pahali! Ben bitkisini hic gormedim. Cicekleri nasildir bir fikrim yok. Satilan hali islemden gectigi icin tohum olarak kullanilamiyor. 2 senedir tohum bulmaya calisiyorum. Eger becerirsem, bir murdumuk yazisi daha gelir belki!:)

Pinar dedi ki...

Beste, bir soru daha; kereviz ve havucu nasil diktigini biraz daha detayli anlatir misin? Pazardan cok guzel kerevizler aldim. Cok zahmetli bir bitki yetistirmesi. Eger dedigin sekliyle becerebilirsem nefis olur! Pirasalar benzer sekilde yetisebiliyor. Daha ince oluyorlar ama kimin umrunda!:)

beste dedi ki...

Pinar-Benimde hicbir fikrim yok ama ismi hic yabanci gelmiyor bir yandan da! Latincesini biliyorsan belki oradan nasil bir sey oldugunu bulabiliriz.
Kerevizin ve havucun tepesini haif etlice( 05/1 cm) kesip biraz suda beklettim. Sonra direk topraga diktim. Sanirim et kismi gerekli besini ilk etapta sagladi ve bir sure sonra koklendiler. Yumru vermedi ama bolca cicek acip tohum verdi. Bu sene tohumlari ekecegim bakalim ne olacak! Yer elmasi kabuklarinida ekerdim Istanbul'da bir sure sonra yumrular verirdi. Mesela zencefilide evde tercihen bir naylon torba icinde bekletince sap veriyor onu ektiginde zencefil bitkisi olusuyor ancak daha yumru elde edemedim. Murdumukun corbada dolmada neyi kullaniliyor tohumlari mi? ayni bitki degil kesinlikle o zaman cunku benim bahsettigim zehirli...Gercek murdumuk yazini bekliyorum o zaman:)

Pinar dedi ki...

Ben gecen sene cimlenmis zencefili derin bir saksiya ektim. Yazi golge ve nemli bir yerde gecirdi. Suyunu hic eksik etmedik. Sonbaharda yapraklari kurudu, saksi icinde yumrular vardi. Bir kismini hasat ettim, kalani oldugu gibi topraga ekmeyi dusunuyorum bu sene.

Murdumugun dis siyah kabuklari ayrilinca ortaya cikan acik turuncu renkli tohumlari yemekte kullaniliyor. Tam ekim zamani, ah bir tohumlari ele gecirsem, fotograflar da hazir olacak.

beste dedi ki...

Murdumuk cali mi? Limanda ayni boyle turuncu tohumlari olan bir cali buldum! bir kac tanesini cebime attim ne oldugu hakkinda hic bir fikrim yok. Zencefil hasadi fikri bile guzel. Evde saksidalar haziran sonundan oncede disari cikamaz garibim, bol su bilgisi iyi oldu tereddutteydim, tesekkurler

Pinar dedi ki...

Bitkisini ben de hic gormedim. Ama yillik bir bitki oldugu icin cali turu oldugunu sanmam. Tohumlari aynen senin fotografta oldugu gibi; sadece islenince ortaya turunculu kismi cikiyor.

Zencefili bir de derine gomme. Bizimkiler saksida, ustunde ince bir toprak tabakasi ile dikilmisti.

Ceyhan Temürcü dedi ki...

Kokulu mürdümük'ü baharda Çankırı Doğanbey köyünde gördüm. 10 gün önce yeniden gittim ve az miktar da olsa (20-30 adet) tohumlarından topladım.
ceyhan

Ceyhan Temürcü dedi ki...

Kokulu mürdümük'le baharda Çankırı Yapraklı Doğanbey köyünde karşılaştım. 10 gün kadar önce yeniden gittim ve bir miktar (20-30 adet) tohum topladım.

beste dedi ki...

Ne guzel haber az degil 20/30 adet:) seneye ekersiniz bahceniz ve burnunuz senlenir, sevgiler