Bir pırıltılı diken: Altın dikeni

Aşağıdaki yazı Mutfaktaki Yaban adlı kitabımdan alınmadır. Yazının başındaki kısım bir öyküdür, birebir yaşanmamıştır. Fotoğraf 2009 Haziran’ında Bozcaada’da çekilmiştir. (Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008)

ALTIN DİKENİ (Scolymus hispanicus L.) Şevketi bostan (İzmir), Uslu kenker (Bodrum), Akçakızı (Bigadiç-Balıkesir), Çetmi dikeni (Balıkesir), Kızılgöz dikeni, Sarı diken, Akkız (Ayvalık), Sarıcakız (Bigadiç), Akdiken (Konya), Benekli altındiken/Gavulya/Kavulla/Sütlü kavulla (Kıbrıs)

Ağrı kesici almak için eczaneye girmiştim. Baktım çaylar gelmiş, kasabanın eşrafından bir kaç kişi eczacının karşısında oturmuş, sohbet ediyorlar. Bölmek istemedim sohbetlerini ya eczacı kalfası “buyur beyim, sana da bir çay ikram edelim, otur soluklan biraz,” deyince hiç değilse bu ilginç konuya kulak misafiri olmak amacıyla boş olan sandalyeye iliştim. Eskilerden bahsediyorlardı. Cemil Şener diye bir doktor varmış. Bir dönem milletvekilliği de yapan bu doktor öleli epey olmuş ya adını unutmamış Manisalılar. Bakteriyologmuş. 1930larda Manisa’da askeri tabiplik yaparken tıbbi bitkilerden yapılan ilaçlara merak salmış. Yörede çok kullanılan “şevketi bostan” bitkisinden hem yemek yapılıp hem de köklerinin kaynatılıp suyunun içilmesi dikkatini çekmiş. Manisalılar böbrek ve mesanedeki kum ve taşları düşürmek için içiyorlarmış bu suyu. Bunun üzerine bitkiye ve tedavilere dair gözlemler yapmış. Üç yıllık çalışmanın ardından hazırladığı ilaca “Lityazin” adını vermiş ve ruhsat almak üzere Sağlık Bakanlığına başvurmuş. İki yıl sonra verilen izinde bu ilacın adının “Lityazol Cemil” olması önerilmiş ve Manisa’da ilacın imalatına başlanmış. Lityazol Cemil, Dr. Cemil Şener’in 1978 yılında vefatından sonra ailesi tarafından sürdürüldüyse de 1995 yılında tamamen durmuş. Küçük bir kentte, soluklanmak için girdiğim bir eczanede bu kadar nefes kesici bir hayat hikâyesiyle karşılaşmayı beklemiyordum doğrusu.
*
Görüyorsunuz ya, sadece mutfaklarınızda değil, ecza dolaplarınızda da yer alan bir bitkiyim. Bana altın dikeni derlerse de daha çok şevketi bostan adıyla bilinir, sevilirim. Anadolu’nun doğusu ve güneydoğusu dışında hemen her bölgesinde yetişirim. Sadece Anadolu’da değil, Rusya’nın güney bölgelerinde, Kırım’da, hatta Avrupa’nın güney bölgelerinde de bilinir, tüketilirim. Yine de en çok Egeliler ve adalılar sever beni. Kıbrıs’ta yaygın olarak bulunurum. Kıbrıslı Rumlar “chrysantagho”, Kıbrıslı Türkler “benekli altındiken”, “gavulya” kavulla” gibi adlarla bilirken Giritliler “askolibrus” der bana. Latince adıma pek de yakın bir addır bu. Bazen turşumu kurar, bazen yumurtaya bulayıp kızartırlar. Sarı çiçeklerim vardır ya kolayca koparamazsınız, çünkü dikenlerle sarmalarım onları. 70-80 santimi aşmaz boyum, deniz kenarında da yetişmekle birlikte yükseklerden kopamam. Daha çok kış aylarında (Ocak ayından Mart-Nisan’a kadar) toplanırım, hele de yemeğim yapılacaksa. Hazmı kolaylaştırır, sindirim sistemini güçlendirir, karaciğeri temizler, onarırım. Hele de fazla alkol veya ilaç alımının yorduğu karaciğerleri tedavi etmekte ustayımdır.

Benden öyle çok yerde yararlanır ki insanlar, anlatsam sayfalar dolar. İyisi mi sözü dolandırmadan mutfaktaki kullanımlarıma getireyim. Kıbrıslı Rumlar körpe yapraklarımı haşlayıp zeytinyağı ve limonla salataya dönüştürür veya baklagillerle birlikte pişirirler. Kıbrıslı Türkler çorbamı yapar, böreklere koyar, yahnileri zenginleştirir, etle pişirir, kızartır, zeytinyağlı yemeğimi yapar, yumurtalı olarak tüketir, mezeli sofralarda sunar beni. Giritli Türkler haşlayıp zeytinyağı ve limonla yer veya etli ya da domatesli yemeğimi yaparlar.

Yazıda yararlanılan kaynaklar:
1. Prof. Dr. K. Hüsnü Can Başer, ’60 Yıllık Bir Türk Bitkisel İlacı: LİTYAZOL CEMİL’, http://www.khcbaser.com/turkish/kisisel/makale/lityazol.htm
2. Loucas Savvides, Edible Wild Plants of the Cyprus Flora, Nicosia, Cyprus, 2000
3. Prof. Dr. Turhan Uslu, ‘Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Mutfak Bitkileri’, Türk Mutfak Kültürü Üzerine Araştırmalar (Hazırlayanlar: Kâmil Toygar, Nimet Berkok Toygar), Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı, Ankara, 2005